Radziecka monografia o czasie i przestrzeni. [Rec. Swiderskij, W. J. Fiłosofskoje znaczenije prostranstwienno-wriemiennych priedstawlienij w fizikie]. Studia Filozoficzne, nr 2, 200-216, 1957.

# czas # przestrzeń #

Wszechzwiązkowa konferencja poświęcona filozoficznym problemom przyrodoznawstwa. Studia Filozoficzne, nr 2, 203-217, 1959.

# filozofia nauki # filozofia sowiecka #

Ogólnorosyjska konferencja naukowa poświęcona krytyce neopozytywizmu. Studia Filozoficzne, nr 4, 211-218, 1961.

Janossy o podłożu filozoficznym teorii względności. [Rec. Janossy, L. Fiłosofskij analiz spiecjalnoj tieorii otnositielnosti]. Studia Filozoficzne, nr 2, 236-246, 1962.

Od Galileusza do Einsteina. [Rec. Kuzniecow, B. G. Razwitie fiziczeskich idej od Galileja do Ejnstejna w swietie sowriemiennoj nauki]. Studia Filozoficzne, nr 1, 189-203, 1965.

z: Szymański, Jerzy. W sprawie sporu o istotę determinizmu. [Polemika z: Amsterdamski, S. i Krajewski, W.]. Studia Filozoficzne, nr 4, 67-76, 1965.

# determinizm # indeterminizm # kauzalizm #

"Uwagi do referatu p. Krajewskiego" w: Teoria i doświadczenie. Eilstein, Helena (red.), 243-244. Warszawa, PWN, 1966.
 "Uwagi do referatu p. Eilstein" w: tamże, 252-254.

# kryterium demarkacja # ontologia # sens zdania #

Prawo nauki a generalizacja historyczna. Studia Filozoficzne, nr 2, 161-184, 1967.

# prawo nauki # generalizacja historyczna # metodologia nauki #

z: Kozłowski, Roman. Fizyka - obraz świata i styl myślenia. [Rec. Polikarow, Asari. Współczesna fizyka - obraz świata i styl myślenia]. Studia Filozoficzne, nr 2, 175-184, 1969.

Marksowska metoda abstrakcji i stopniowej konkretyzacji w naukach przyrodniczych. Studia Filozoficzne, nr 2, 3-34, 1972.

# idealizacja # konkretyzacja # MARX, Karl # GALILEO GALILEI # metodologia nauki #
ABSTRAKT. W artykule wykazuje się, że: (1) Marksowska metoda abstrakcji i stopniowej konkretyzacji (czyli krótko: metoda idealizacji i konkretyzacji) była wcześniej (poczynając od starożytności) stosowana w naukach przyrodniczych, z czego zresztą Marks zdawał sobie doskonale strawę; (2) Galileusz nie tylko stosował tę metodę lecz również trafnie uchwycił jej istotę i opisał w jej dziełach; (3) Stosował ją również Newton i stosuje cała fizyka nowożytna i współczesna (jest to pokazane na przykładzie sformułowania i zastosowania prawa spadania ciał). Nie zmieni to faktu, że Marks nie tylko jako pierwszy zastosował metodę idealizacji świadomie i na wielką skalę w naukach społecznych, lecz również był pierwszym uczonym, który zdał sobie sprawę z rzeczywistego znaczenia tej metody dla wszystkich nauk, w tym nauk humanistycznych.

Szczeble ogólności praw a niektóre paradoksy metodologiczne. Studia Filozoficzne, nr 1, 109-124, 1973.

# metodologia nauki # prawo nauki # konfirmacja #
TREŚĆ. Stopień rozwoju danej dyscypliny teoretycznej oraz zakres możliwości jej zastosowań praktycznych są wyznaczane m.in. przez szczebel ogólności praw i teorii formułowanych przez tę dyscyplinę. Dlatego problem wyznaczania zasięgu stosowalności oraz szczebla ogólności rozmaitych praw posiada znaczenie nie tylko teoretyczne. W procesie wyznaczania stopnia ogólności prawa natykamy się na trudności związane z dwoma paradoksami metodologicznymi o doniosłym znaczeniu: paradoksem ogólności oraz paradoksem konfirmacji. Artykuł zawiera propozycje takiego rozwiązania obu paradoksów, aby zachowane były wszystkie podstawowe intuicje uczonych uczestniczące w procesie wyznaczania szczebla ogólności praw nauki.

Problemy nieskończoności świata. Człowiek i Światopogląd, nr 3, 39-59, 1973.

# nieskończoność # wszechświat #

Rola techniki w kształtowaniu nowożytnego przyrodoznawstwa. Studia Filozoficzne, nr 7, 3-27, 1973.

# technika # przyrodoznawstwo # doświadczenie # proces badawczy #
TREŚĆ. Autor analizuje wpływ techniki na kształtowanie się nowożytnego i współczesnego przyrodoznawstwa. Stwierdza, że bez jej udziału przyrodoznawstwo nowożytne nie mogłoby powstać, ze względu na niezdolność doświadczenia potocznego oraz "nieoprzyrządowanej" obserwacji do pełnienia funkcji właściwych doświadczeniu naukowemu, tj. praktyce bezpośrednio sprzężonej z procedurami badawczymi. Jest to spowodowane tym, że technika: 1. uniezależnia wyniki obserwacji od subiektywnych zniekształceń, 2. umożliwia odkrywanie takich faktów, które są nieosiągalne w drodze obserwacji nieuzbrojonej technicznie, a które są niezbędne do uzasadniania twierdzeń o charakterze teoretycznym, 3. pozwala przeprowadzać pomiary ilościowe umożliwiające ustalanie ścisłych zależności empirycznych o postaci matematycznej oraz 4. umożliwia przeprowadzanie eksperymentów celem uzyskania danych potrzebnych do formułowania i sprawdzania praw i teorii idealizacyjnych, "chwytających" istotne własności przyrody i, tym samym, pozwalających nie tylko przewidywać, ale i wyjaśniać przebiegi zjawisk. Jednocześnie autor przestrzega przed jednostronnym ujmowaniem stosunku wzajemnego nauki i techniki, podkreślając znaczenie dodatniego sprzężenia zwrotnego zachodzącego pomiędzy postępowymi przemianami w technice i rozwojem nauki. Zastosowanie narzędzi technicznych do procesów badawczych zależne jest nie tylko od postępu sił wytwórczych, ale również od osiągnięć teoretycznych umożliwiających: po pierwsze, odróżnianie faktów rzeczywistych od pozornych, oraz istotnych od powierzchownych i, tym samym, wyjaśnienie badanych zjawisk z jednej strony, zaś sprawdzanie teorii z drugiej; po drugie, tworzenie się w nauce tzw. sytuacji rozstrzygających o charakterze teoretyczno-ekspertymentalnym, a także opracowywanie właściwych metod badań empirycznych. Na tym tle wyrasta nowy (właściwy) stosunek uczonych nowożytnych do faktów empirycznych, co uwarunkowane jest, z jednej strony, stworzoną przez rozwój techniczny środków badawczych możliwością ustalania faktów ścisłych i (praktycznie) pewnych, z drugiej zaś, ukształtowaną przez rozwój zarówno matematyki jak eksperymentu laboratoryjnego (technicznego) możliwość budowania ilościowych teorii naukowych, których sprawdzanie nie jest możliwe bez odwołania się do tego rodzaju faktów.

Marksowska metoda abstrakcji i stopniowej konkretyzacji a metoda idealizacji w naukach przyrodniczych. Studia Filozoficzne, nr 3, 151-154, 1974.

# MARX, Karl # metodologia nauki # metodologia nauk społecznych #

Prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe. Próba częściowej eksplikacji. Studia Filozoficzne, nr 5, 31-49, 1974.

# materializm dialektyczny # jakość # ilość # zmiana #
TREŚĆ. W szkicu zawarta jest próba częściowej eksplikacji bogatego w treść "pierwszego" prawa dialektyki - prawa przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe. Autor skupia uwagę na dwóch podstawowych kategoriach występujących w sformułowaniu prawa: kategorii "zmiany ilościowej" oraz kategorii "zmiany jakościowej", a także zastanawia się nad sensem metaforycznego wyrażenia "przechodzenie". Proponowana w artykule częściowa eksplikacja prawa przechodzenia ilości w jakość oparta jest na założeniu, że niezbędna jest relatywizacja pojęć "zmiany ilościowej" oraz "zmiany jakościowej". Za punkt odniesienia (układ odniesienia) owej relatywizacji proponuje się uznać prawo nauki. Prowadzi to do wniosku, że różnice jakościowe są w swej istocie - w odróżnieniu od różnic ilościowych - różnicami nomologicznej natury: dwa zjawiska różnią się jakościowo wówczas, gdy zachodzi różnica w prawach, które nimi "rządzą".

Ogólnopolska dyskusja na temat "Filozofia a technika". [AGH, Kraków, 25-26.04.1974]. Studia Filozoficzne, nr 10, 137-146, 1974.
Podsumowanie pierwszego dnia dyskusji (25.IV.1974). Studia Filozoficzne, nr 12, 103-105, 1974.

# filozofia techniki #

Pojęcie hipotezy ad hoc. Studia Filozoficzne, nr 9, 95-110, 1975.

# hipoteza ad hoc # metodologia nauki #
ABSTRAKT. Z uwagi na częstość występowania w faktycznym postępowaniu badawczym uczonych takich procedur doraźnych, jak wyjaśnianie ad hoc, modyfikacja ad hoc zagrożonych przez doświadczenie teorii, redukcja ad hoc jednych teorii do innych itp., doniosłego znaczenia w metodologii nauki nabiera pojęcie hipotezy doraźnej (hipotezy ad hoc), będącej niezmiennym składnikiem owych procedur doraźnych. W artykule wyróżnia się i omawia trzy rodzaje hipotez doraźnych (ad hoc). Na czoło wysuwają się dwa rodzaje tzw. hipotez pomocniczych ad hoc, które służą celom "ratowania" zagrożonych przez doświadczenie teorii macierzystych. Trzeci rodzaj stanowią hipotezy samodzielne ad hoc, stawiane zazwyczaj w celu wyjaśnienia jakiejś nowej, nieoczekiwanej klasy zjawisk. Trzech powyższych typów hipotez doraźnych nie udaje się, jak dotąd, podciągnąć pod wspólne pojęcie hipotezy ad hoc, przynajmniej jeśli się pragnie, by owo pojęcie zostało wyeksplikowane w terminach czysto logicznych, nie odwołujących się do takich czy innych okoliczności natury pragmatycznej.

Empiryzm atomistyczny czy empiryzm holistyczny? Studia Filozoficzne, nr 12, 149-160, 1975.

# empiryzm # holizm # metodologia nauki #
TRESĆ. Dotychczasowemu empiryzmowi atomistycznemu, rozwijanemu zwłaszcza przez neopozytywizm, przeciwstawia się w artykule empiryzm holistyczny, głoszący, że zarówno odkrywanie, jak i sprawdzanie w nauce są procedurami mającymi całościowy charakter. Na empiryzm holistyczny składają się holizm teoretyczny oraz holizm eksperymentalny. Pierwszy głosi, że podstawowymi jednostkami wiedzy teoretycznej, podlegającym samodzielnemu sprawdzeniu, są nie poszczególne twierdzenia, lecz całe systemy teoretyczne (teorie i ich zbiory). Zgodnie z drugim, o losach owych systemów teoretycznych wiedzy empirycznej decydują nie poszczególne wyniki eksperymentów i doświadczeń, lecz tzw. sytuacje eksperymentalne. W skład każdej takiej sytuacji wchodzą liczne eksperymenty uzupełniające się (komplementarne) w tym sensie, że nakładają wzajemne ograniczenia na interpretacje owych wyników. Prowadzi to do wykluczenia (falsyfikacji) lub modyfikacji tych systemów wiedzy, które nie dają się uzgodnić z możliwymi do przyjęcia interpretacjami całości wchodzących w grę wyników doświadczalnych.

Dialektyka świata materialnego. Studia Filozoficzne, nr 7, 13-31, 1977.

# materializm dialektyczny # rozwój #
TREŚĆ. 1. Trzy podstawowe pojęcia rozwoju. 2. Problem ukierunkowanych przemian. 3. Problem postępu na różnych poziomach budowy materii. 4. Problem niepowtarzalności zjawisk społecznych (problem historyzmu). 5. O swoistości życia i świadomości w aspekcie dialektyki. 6. O dialektyce mikroświata. 7. O dialektycznej strukturze rzeczywistości. 8. Zakończenie.

Zasada wszechzwiązku zjawisk w świetle fizyki. Studia Filozoficzne, nr 11, 67-80, 1977.

# fizyka # wszechzwiązek #
TREŚĆ. 1. Mechanika klasyczna i teoria grawitacji Newtona. 2. Elektrodynamika klasyczna. 3. Termodynamika klasyczna. 4. Szczególna teoria względności. 5. Ogólna teoria względności. 6. Mechanika kwantowa.

Probabilistyczny obraz świata. [Rec. Krajewski, Władysław. Konieczność, przypadek, prawo statystyczne]. Studia Filozoficzne, nr 12, 187-190, 1977.

Wymiary dialektyki. Kilka propozycji w sprawie dialektycznej teorii rzeczywistości oraz dialektycznej metody badań. Studia Filozoficzne, nr 5, 21-39, 1979.

# dialektyka # sprzeczność # rozwój # materializm dialektyczny #
TREŚĆ. I. Teoretyczne aspekty dialektyki. II. Metodologiczne aspekty dialektyki. III. Pojęcie "dialektyk cząstkowych". IV. Strukturalne aspekty dialektyki. V. Funkcjonalne aspekty dialektyki.

Modele racjonalności w fizyce. Studia Filozoficzne, nr 5-6, 207-216, 1983.

# racjonalność # rozwój nauki # fizyka #
ABSTRAKT. Modele racjonalności poznawczej są wyznaczone przez zasady czterech rodzajów: logiczne, ontologiczne, epistemologiczne oraz metodologiczne. Modele tego rodzaju są zmienne nie tylko w granicach poznania ludzkiego w ogóle, lecz także w granicach poznania naukowego. W historii fizyki wystąpiły co najmniej trzy takie modele: (1) racjonalność fizyki starożytnej (fizyki Arystotelesa i astronomii Ptolemeusza), (2) racjonalność fizyki nowożytnej (klasycznej, łącznie z teorią względności) oraz (3) racjonalność fizyki współczesnej (nieklasycznej, zapoczątkowanej przez mechanikę kwantową). Być może należałoby też wyodrębnić model racjonalności fizyki polowej (ukształtowany na bazie elektrodynamiki Faradaya-Maxwella). Najgłębszy przewrót w dziejach fizyki (sięgający być może zasad logiki) jest związany z przejściem do modelu racjonalności ukształtowanego przez mechanikę kwantową (fizykę nieklasyczną).

Kilka uwag i refleksji na temat Kongresu w Montrealu. [1983]. Studia Filozoficzne, nr 9, 77-87, 1984.

# filozofia współczesna #

[Autobiogram]. Ruch Filozoficzny, nr 3-4, 352-356, 1987. Such, Jan.

# filozofia polska # autobiogram #

"Dialektyka przyrody" Engelsa a współczesna filozofia nauki. Studia Filozoficzne, nr 2, 3-14, 1988.

# ENGELS, Friedrich # filozofia nauki # filozofia a nauka #
ABSTRAKT. Autor próbuje dokonać oceny osiągnięć metodologicznych Engelsa w zakresie nauk przyrodniczych, stosując tzw. kryterium współczesne: na ile zasadne i prawdziwe jest to, co Engels stworzył, w świetle współczesnego nam stanu wiedzy ludzkiej? Z zestawienia osiągnięć i potknięć widać, że Engels mylił się czasami (raczej rzadko) w kwestiach zasadniczych i często w sprawach szczegółowych. Jest przy tym rzeczą godną odnotowania i świadczącą o rzetelności badawczej Engelsa, że mylił się prawie zawsze w kwestiach, w których mylili się wszyscy badacze stojący na gruncie nauki.

Dialektyka i synergetyka. Studia Filozoficzne, nr 5, 37-42, 1988.

# dialektyka # zmiana jakościowa # synergetyka #
ABSTRAKT. Istnieje kilka dyscyplin naukowych, próbujących w sposób ścisły opisać ten typ zmiany, który w tradycyjnym języku dialektyki nosi miano zmiany jakościowej. Są to takie dyscypliny matematyczne jak teoria bifurkacji czy teoria katastrof oraz takie obszary badań interdyscyplinarnych jak cybernetyka, termodynamika układów nierównowagowych oraz synergetyka. Autor na przykładzie synergetyki stara się pokazać, że analizy szczegółowo-naukowe dotyczące zmiany jakościowej oraz mechanizmów jej zachodzenia będą miały doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju dialektyki, która w ostatnim okresie nie mogła się poszczycić wielkimi osiągnięciami.

Hegel a współczesne nauki przyrodnicze. Studia Filozoficzne, nr 12, 153-161, 1989. Such, Jan.

# HEGEL, Georg Wilhelm Friedrich # nauki przyrodnicze # filozofia przyrody #
ABSTRAKT. Autor stawia w artykule i rozwija tezę, że filozofia Hegla pozwala lepiej zrozumieć naturę i rozwój zjawisk przyrodniczych oraz naturę i rozwój nauk przyrodniczych a w filozofii przyrody Hegla znajdują się liczne koncepcje bliskie nauce współczesnej.

Różne spojrzenia na jedność nauki. [Rec. Jedinstwo naucznogo znanija. Abramowa, N. T. (red.)]. Studia Filozoficzne, nr 12, 196-200, 1989.