Możliwości zastosowania logiki modalnej w metodologii nauki. Studia Filozoficzne, nr 12, 89-102, 1974.

# metodologia nauki # logika modalna # konieczność #
ABSTRAKT. Podstawa badawczą nauki empirycznej jest zbiór przedmiotów nazywany w pracy dziedziną uniwersalną. Z przedmiotów tych konstruuje się dziedziny operacyjne. Dziedzina uniwersalna jest zbyt obszerna, by mogła być przedmiotem badań szczegółowych, natomiast dziedziny operacyjne są dobierane w sposób umożliwiający pełną kontrolę i dokładne pomiary zachodzących w nich zjawisk. Celem badań jest znalezienie praw stosujących się do wszystkich dziedzin operacyjnych danej nauki. Badacz musi więc na podstawie znajomości kilku przebadanych dziedzin i sprawozdań z podobnych badań zorientować się, które z uzyskanych wyników mają znaczenie uniwersalne, a które wypływają z indywidualnych cech poznanych dziedzin. Sytuację taką opisać można korzystając z pojęć modalnych konieczności i możliwości. Prawa uniwersalne mają charakter zdań koniecznych. Artykuł ukazuje, w jaki sposób do analizy metodologicznej nauk empirycznych możliwe jest wykorzystanie semantyki systemów modalnych. W zależności od tego, jaki jest dominujący w danej nauce sposób kontaktowania się jej przedstawicieli, konieczne jest wykorzystanie odpowiedniego systemu modalnego. Można wyróżnić cztery zasadnicze typy nauk, z których każdy jest opisywany za pomocą innego systemu logiki modalnej. Jako przykład zastosowania proponowanej metody omówiony jest problem zdań analitycznych nauk empirycznych.

Czy fizyk może być redukcjonistą? Studia Filozoficzne, nr 4, 45-56, 1975.

# redukcjonizm # fizyka # metodologia fizyki # ontologia #
ABSTRAKT. Redukcjonizm jako ideał nauki nakazuje wyjaśnianie własności obiektów złożonych za pomocą własności części i budowy wewnętrznej. W programie tym podstawową rolę odgrywa fizyka, ponieważ w niej najwięcej jest przykładów pomyślnie przeprowadzonej redukcji i do niej powinny być zredukowane inne nauki przyrodnicze. W tych pochwałach fizyki nie zwraca się uwagi na to, że redukcjonizm będąc głównie programem dotyczącym rozwoju poznania jest oparty na pewnej teorii budowy świata. Podstawowym założeniem ontologii redukcjonizmu jest przekonanie, że złożone obiekty materialne zbudowane są z samoistnych części, których własności nie zależą od otoczenia. Obraz świata kreślony przez fizykę współczesną jest trudny do uzgodnienia z redukcjonistycznym modelem materii. Celem pracy jest porównanie obu modeli struktury materii i zwrócenie uwagi na paradoksalną sytuację, w której znalazła się fizyka. Stanowiąc podstawę redukcjonizmu traktowanego jako program badawczy, stanowi ona jednocześnie poważne zagrożenie dla jego ontologii. Analizując pozytywną rolę fizyki w realizacji programu redukcjonistycznego powinno się większa uwagę poświęcać jej ontologii.

Holistyczne teorie fizyki współczesnej. Studia Filozoficzne, nr 7, 111-124, 1975.

# holizm # fizyka # filozofia przyrody # metodologia fizyki #
ABSTRAKT. W związku z kryzysem fizyki współczesnej powstaje wiele teorii, których zadaniem jest szukanie dróg wyjścia z tej trudnej sytuacji. Teorie te w oryginalny sposób opracowują materiał empiryczny, który stanowi podstawę teorii standardowych, bądź też starają się włączyć do fizyki fakty, których interpretacja w powszechnie przyjętych schematach sprawia kłopoty. Ich wspólną cechą jest opieranie się na innych niż w teoriach standardowych pojęciach pierwotnych, często połączone z korzystaniem z odmiennego aparatu matematycznego. Teorie te można grupować wedle założeń filozoficznych i metodologicznych dotyczących istoty i przyczyn kryzysu, który usiłują przezwyciężyć. W artykule zaprezentowane są teorie, u których podstaw legło przekonanie o tym, że należy w fizyce zerwać z pojęciem obiektu izolowanego i tworzyć teorię własności fizycznych i oddziaływań jako form powiązania ciał ze środowiskiem. W teoriach takich nie ma sensu mówienie o obiektach i ich własnościach niezależnych od otoczenia. Pierwotnym faktem jest oddziaływanie co najmniej dwóch ciał fizycznych. Z tego holistycznego punktu widzenia opracowane są teorie oddziaływań elektrycznych i pomiarów kwantowych, oraz powiązane ze sobą własności cząstek elementarnych i własności wszechświata.

Konwencjonalne elementy nauki. Studia Filozoficzne, nr 1, 97-107, 1976.

# filozofia nauki # konwencjonalizm #
ABSTRAKT. W nauce często drogą mnożenia i potęgowania konstruuje się z danych wielkości zależne od nich wielkości pochodne. Przykładem takiego postępowania jest definiowanie siły jako iloczynu masy i przyspieszenia lub pracy jako iloczynu siły i drogi. Własnościami takich operacji zajmuje się analiza wymiarowa. Wykazuje ona związek pomiędzy dowolnością wyboru zespołu podstawowych wielkości, za pomocą których definiuje się inne wielkości danej nauki, a postacią matematyczną wzorów tej nauki. Jest to ciekawy wynik obrazujący zależność dowolności wyboru zmiennych i dowolności matematycznej postaci teorii. W przypadku analizy wymiarowej wybór zmiennych ma pierwszeństwo, a teoria musi się do niego dostosować. W dobrze rozwiniętych naukach przyrodniczych bywa odwrotnie - teoria ma ustaloną postać, a bada się wszystkie przekształcenia zmiennych nie doprowadzające do jej zmiany. Niezależnie od kierunku zależności fakt jej istnienia

Zimowa Szkoła Metodologii. [Mirosławice, 2-14.II.1976]. Studia Filozoficzne, nr 8, 183-186, 1976.

Przeżycie estetyczne a pomiar kwantowy. Studia Filozoficzne, nr 2, 55-66, 1977.

# przeżycie estetyczne # mechanika kwantowa # pomiar #
TREŚĆ. (A) Teoria pomiarów mechaniki kwantowej. (B) Przeżycia estetyczne. (C) Porównanie i wnioski. (D) Literatura.

Teoria kategorii w formalnej metodologii nauk empirycznych. Studia Filozoficzne, nr 12, 95-112, 1977.

# kategorie # metodologia nauki # teoria mnogości #
ABSTRAKT. We współczesnych badaniach podstaw matematyki i w metodologii formalnej nauk empirycznych podstawową rolę odgrywa teoria mnogości. Pojęcia zbioru, jego elementów i modelu teorii są najogólniejszymi narzędziami analizy teorii formalnych i empirycznych. Celem artykułu jest pokazanie ograniczeń tego podejścia do nauki i zaproponowanie nowego sposoby formalnej analizy nauk empirycznych, korzystającego z teorii kategorii. Teoria kategorii jest nowym językiem formalnym, analizującym konstrukcję i teorie matematyczne z punktu widzenia ich podobieństwa i wzajemnych przekształceń. Jest ona powszechnie stosowana w wielu działach matematyki i przyczyniła się do uchwycenia podobieństwa konstrukcji przyjętych w różnych jej gałęziach. Spojrzenie na naukę wolne od absolutyzacji roli obiektów, zwracające uwagę na ogólne własności i podobieństwa jej dziedziny, może w poważny sposób wzbogacić metodologię. W artykule podana jest aksjomatyka teorii kategorii i omówione podstawowe jej pojęcia z położeniem nacisku na możliwości zastosowania tych pojęć w metodologii. Następnie zanalizowane są przykłady, w których widoczna jest wyższość kategoryjnego punktu widzenia nad teoriomnogościowym. Szczególnie ważne są te przypadki, które ze względu na swój charakter nie mogą być opisane przez teorię mnogości, a znajdują naturalny i prosty opis w języku teorii kategorii. Teoria ta powinna stać się obok teorii mnogości podstawowym narzędziem formalnej metodologii nauk empirycznych.

Carla Friedricha von Weizsäckera idea jedności przyrody. [Rec. Weizsäcker, Carl Friedrich von. Jedność przyrody]. Studia Filozoficzne, nr 9, 161-168, 1979.

Metodologia jako nauka. [Rec. Misiek, Józef. Program metodologii nauk empirycznych]. Studia Filozoficzne, nr 5, 164-167, 1980. 

Rodzaje przyczynowości i jej ograniczenia w naukach przyrodniczych. Studia Filozoficzne, nr 10, 75-87, 1981.

# przyczynowość # filozofia nauki # prawa nauki #
TREŚĆ. (A) Prawa współistnienia. (B) Teoria powstawania i rozwoju struktur.

Czy istnieje metoda naukowa? [Rec. Życiński, Józef. Język i metoda]. Studia Filozoficzne, nr 10, 161-164, 1983.

Filozofia nauki Czesława Białobrzeskiego po trzydziestu latach. Studia Filozoficzne, nr 3, 93-102, 1984.

# BIAŁOBRZESKI, Czesław # filozofia nauki # mechanika kwantowa #
ABSTRAKT. Filozoficzne poglądy Cz. Białobrzeskiego są analizowane z okazji trzydziestej rocznicy jego śmierci. Zajmował się on głównie filozoficznymi podstawami mechaniki kwantowej i jej stosunkiem do fizyki klasycznej. Był pod tym względem typowym przedstawicielem fizyków swego pokolenia. Wniósł do tych dyskusji realistyczny pogląd na naturę pomiaru i funkcji falowej oraz własną koncepcję ustrojowości, nowej kategorii, której matematycznym wyrazem jest funkcja falowa. Poglądy jego są następnie omawiane z punktu widzenia współczesnego stanu fizyki, która w ciągu minionych 30 lat bardzo się zmieniła. W świetle jej obecnych trudności pojęciowych interpretacyjne problemy mechaniki kwantowej straciły na znaczeniu i aktualności.

Redukcja jako centralne zagadnienie formalnej filozofii nauki. [Rec. Reduction in Science. Structure, Examples, Philosophical Problems. Balzer, W. & Pearce, D. A. & Schmidt, H.-J. (eds.)]. Studia Filozoficzne,, nr 11-12, 194-198, 1985.

# filozofia nauki # redukcja teorii #

Integracja nauki na przykładzie teorii czarnych dziur. Studia Filozoficzne, nr 6, 25-32, 1986.

# integracja nauk # filozofia nauki #

Kłopoty z cząstkami wirtualnymi. Studia Filozoficzne, nr 4, 93-104, 1987.

# fizyka kwantowa # filozofia nauki # realizm naukowy #
ABSTRAKT. Kwantowa teoria pola pokazuje obraz procesów fizycznych pod wieloma względami różniący się od klasycznego. Jedną z najciekawszych konstrukcji tej teorii jest pojęcie cząstki wirtualnej. Cząstki te uczestniczą we wszystkich oddziaływaniach i bez nich nic by się nie działo, same natomiast nie mogą być bezpośrednio obserwowane. Prowadzi to do ważnych problemów filozoficznych. Pojawia się pytanie, jak traktować cząstki wirtualne. Jako istniejące powinny być niezależne i czas ich istnienia nie może być ograniczony, a tak nie jest. Z drugiej strony nie można ich wyeliminować. Sytuacja ta wymaga więc dodatkowych badań i uściśleń.

Związek fizyki z kosmologią. Studia Filozoficzne, nr 2, 55-66, 1988.

# fizyka # kosmologia #
TREŚĆ. 1. Pełna zależność kosmologii od fizyki. 2. Kosmologia niezależna od fizyki. 3. Kosmologia ważniejsza od fizyki.

VIII Międzynarodowy Kongres Logiki, Metodologii i Filozofii Nauki w Moskwie. [17-22.08.1987]. Studia Filozoficzne, nr 2, 193-197, 1988.

# filozofia współczesna - kronika #

Fizyka i komputery - udany związek. [Rec. Janienko, Nikołaj i Preobrażeński, Nikołaj i Razumowski, Oleg. Mietodołogiczieskije problemy matiematiczeskoj fiziki]. Studia Filozoficzne, nr 2, 196-199, 1989.

# metodologia nauki #

Ilya Prigogine i nowy obraz materii. Studia Filozoficzne, nr 12,163-171, 1989.

# PRIGOGINE, Ilya # metodologia nauki # materia #
ABSTRAKT. Ilya Prigogine, sławny fizyk belgijski, jest jednym z najbardziej znanych twórców nowego paradygmatu nauk przyrodniczych. Paradygmat ten, zwany dynamiczno-syntetycznym, jest przeciwstawiany staremu analityczno-mechanicznemu opisowi świata. Stary paradygmat dominował w nauce trzysta lat i jeszcze odgrywa w niej fundamentalną rolę, nie potrafi on jednak ująć i wyjaśnić wszystkich cech materii. W jego polu widzenia nie mieszczą się całościowe własności obiektów złożonych. Od dawna biolodzy i psychologowie zwracali uwagę na to, że do wielu zagadnień trzeba podchodzić w sposób swoisty, lecz dopiero teraz podejście całościowe stało się efektywne i spójne.

Filozofia zasad wariacyjnych. [Rec. Razumowskij, Oleg S. Ekstremalnyje zakonomiernosti. Kat'egorii najbolszego i najmienszego]. Studia Filozoficzne, nr 12, 194-196, 1989.

# materializm dialektyczny #

Rozwój pojęcia przestrzeni w geometrii XIX wieku. Studia Philosophiae Christianae, nr 1, 184-194, 1990. Tempczyk, Michał.

# geometria # przestrzeń # historia matematyki #

Dynamiczna rola próżni w fizycznym obrazie świata. Studia Filozoficzne, nr 1, 141-153, 1990. Tempczyk, Michał.

# próżnia # mechanika kwantowa # obraz świata # fizyka #
ABSTRAKT. W pojęciu próżni zaszły w ostatnim stuleciu ogromne zmiany. W mechanice klasycznej próżnia to puste obszary przestrzeni, pozbawione materii korpuskularnej. Po sformułowaniu elektrodynamiki do korpuskuł dołączyło się pojęcie pola, którego nie można usunąć żadnymi metodami, jeśli temperatura układu jest wyższa od zera. Mechanika kwantowa wprowadziła pojęcie zerowego pola elektromagnetycznego, które napełnia całą przestrzeń. W 1948 Casimir zaproponował eksperymenty, za pomocą których można stwierdzić istnienie tego pola i zmierzyć jego natężenie. Oprócz tego kwantowa teoria pola zapełnia przestrzeń cząstkami wirtualnymi. W ten sposób próżnia jawi się uczonym jako niezwykle dynamiczny składnik świata. Prowadzi to do dynamizacji całego obrazu materii, ponieważ nie ma w nim obszarów pustych.