Procedury badawcze w naukach empirycznych. Studia Filozoficzne, nr 5, 117-131, 1980.

# metodologia nauki # modele # odkrycie naukowe #
Działalność teoretyczna naukowców skupia się na konstruowaniu modeli zjawisk. Model to taki opis zjawiska, w którym spełnione są prawa nauki. Model jest akceptowalny, jeśli jego konsekwencje empiryczne zgadzają się z wynikami doświadczeń. Nowe prawa nauki pojawiają się w trakcie konstruowania modeli. W tym sensie problematyka kontekstu odkrycia naukowego może być poddana analizom metodologicznym.

"Co się weryfikuje w doświadczeniu?" w: O swoistości uzasadniania wiedzy w różnych naukach. Such, Jan (red.), 37-50. Poznań, PWN, 1980.

# metodologia nauki # uzasadnianie # modele #
Empirycznym sprawdzianom podlegają nie teorie naukowe, ale modele konstruowane w celu wyjaśniania zjawisk.

Jak nauka poznaje świat? [Artykuł popularnonaukowy]. Problemy, nr 2, 17-20, 1981.

O mechanizmie rewolucji naukowych. Studia Filozoficzne, nr 4, 3-16, 1981.

# metodologia nauki # rewolucje naukowe # szczególna teoria względności # mechanika kwantowa #
Zachodzenie rewolucji naukowych wyjaśnia  się przez analizę ewolucji języka nauki. Tym samym procesy powstawania nowych programów badawczych opisywane są bez odwoływania się do wpływów czynników zewnętrznych wobec działań swoiście naukowych. Nowe programy badawcze powstają wskutek ewolucji raczej niż rewolucji. Ich zalążki pojawiają się w trakcie "normalnego" rozwoju starych programów, później zaś następuje stopniowa autonomizacja powstającego systemu. Rozważania ilustrowane są historiami powstawania teorii względności i teorii kwantów.

Geneza teorii kwantów. [Rec. Szymborski, Krzysztof. Relacje teorii i eksperymentu w genezie fizyki kwantowej]. Studia Filozoficzne, nr 7-8, 260-264, 1981.

# mechanika kwantowa # historia nauki #

Jak Maxwell znalazł równania Maxwella? [Artykuł popularnonaukowy]. Problemy, nr 6, 33-38, 1982.

Co to znaczy, że coś istnieje? Studia Filozoficzne, nr 11-12, 3-20, 1982. PRZEDRUK w: Co istnieje? Antologia tekstów ontologicznych z komentarzami. Jadacki, Jacek J. i Bigaj, Tomasz i Lissowska, Anna (red.), t. 1, 78-93. Warszawa, Wyd. Petit, 1996.

# istnienie # Wittgenstein # eter # pewność #
Ogół fizyków końca XIX w. niezachwianie wierzył w istnienie eteru. Analizując dzieje fizyki eteru i opierając się na teorii gier językowych późnego Wittgensteina, rozważa się w artykule problem istnienia. Przyswojony program badawczy wyposaża adepta nauki w pewien obraz świata, który ukierunkowuje podejmowane przez niego próby budowania modeli zjawisk. System językowy jako całość nie podlega empirycznemu sprawdzeniu, dostarcza zaś własnych kryteriów poprawności postępowania badawczego. "Istnieć" to tyle, co być składnikiem gry językowej kierującej naszymi myślami i czynami. W naukach przyrodniczych "istnieć" to tyle, co stanowić składnik dostarczanych przez panujący program badawczy modeli. Postulowane niekiedy odróżnienie tego, co istnieje, od tego, zakłada system językowy, jest w praktyce użycia języka niemożliwe do zrealizowania.

O stosunku filozofów do nauki. Colloquia Communia, nr 1(6), 3-16, 1983.

Naukowy obraz świata to obraz pozbawiony wartości. Wszystko dzieje się w nim tak, jak się dzieje, ale nic nie jest dobre ani złe. Trudno nam się z tym pogodzić i dlatego od pojawienia się mechaniki klasycznej większość wielkich filozofów próbowała stworzyć taką ontologię, aby tego etycznego nihilizmu uniknąć.

Logika indukcji a funkcja praw nauki. Studia Filozoficzne, nr 8-9, 291-304, 1983.

# metodologia nauki # indukcjonizm # prawa przyrody #
Przy okazji ukazania się znakomitej książki Haliny Mortimer Logika indukcji podejmuję polemikę z założeniami tego nurtu w metodologii nauki, który za cel stawia sobie określenie probabilistycznych reguł potwierdzania prawdziwości hipotez i teorii. Związek prezentowanych w książce koncepcji z realną praktyką badawczą jest co najmniej wątpliwy. Błąd podstawowy to uznanie praw nauki za zdania ogólne, które można oceniać w kategoriach prawdy bądź fałszu. Prawa nauki są nie zdaniami, ale regułami budowania modeli zjawisk - praw nie można więc uważać za zgodne bądź niezgodne z rzeczywistością.

Przeciwko instrumentalizmowi. [Polemika z: Dąbrowski, Tomasz. Instrumentalizm]. Studia Filozoficzne, nr 10, 145-152, 1983.

# filozofia nauki # instrumentalizm #

Tomasz Dąbrowski (Studia Filozoficzne nr 3-4, 1982) twierdzi, że instrumentalistyczna koncepcja teorii naukowych jest nie do obalenia. Chcę obalić to twierdzenie. Nieprawdą jest, że wiedza teoretyczna da się przełożyć na wiedzę obserwacyjną. Idea języka obserwacyjnego jest iluzją. To teoria mówi nam, co obserwujemy i jak należy obserwować..

Gry językowe i sposoby życia: wprowadzenie do Dociekań filozoficznych. Colloquia Communia, nr 2, 5-10, 1984.
Język i świat: wprowadzenie do Traktatu logiczno-filozoficznego. Tamże, 11-48.
PRZEKŁAD. Wittgenstein, Ludwig. Wykład o etyce. Sady, Wojciech (tłum.). Tamże, 49-55.
Gry językowe i sposoby życia: wprowadzenie do Dociekań filozoficznych. Tamże, 57-96.
PRZEKŁAD. Wittgenstein, Ludwig. O pewności. Sady, Małgorzata (tłum.), Sady, Wojciech (tłum.). Tamże, 97-167.

# WITTGENSTEIN # analiza logiczna # ontologia # etyka # gry językowe # sposoby życia # filozofia #
SPIS TREŚCI. * Zdania jako obrazy rzeczywistości. * Analiza logiczna a natura świata i myśli. * O granicach języka i świata i o tym, co etyczne. * Natura, cele i metody filozofii. * Przełom. * Teoria gier językowych przeciw teorii odwzorowania logicznego. * Znaczenie jako użycie przeciwko mitowi myśli. * Zdania jako narzędzia a choroba umysłu zwana filozofią.

Jeszcze raz o tym samym. Studia Filozoficzne, nr 1, 151-157, 1985.

# filozofia nauki # instrumentalizm #
Artykuł jest kontynuacją mojej polemiki z instrumentalistyczną koncepcją teorii naukowych w wydaniu dra T. Dąbrowskiego. Obaliłem, jak mi się wydaje, te argumenty, które przytoczył on na rzecz instrumentalizmu. Teorie są z poznawczego punktu widzenia niezbędne. Metody Ramseya i Craiga, aczkolwiek formalnie bez zarzutu, nie stosują się do analizy języka nauki. Teorii nie można wyeliminować, bo nie ma jej czym zastąpić.

Ludwiga Wittgensteina poglądy na naturę i poprawną metodę filozofii. [Artykuł popularnonaukowy]. Problemy, nr 2, 2-8, 1985.

Historyczne tło eksperymentu Michelsona-Morleya. [Artykuł popularnonaukowy]. Problemy, nr 6, 7-13, 1985.

Colloquia Communia - nowy, po części filozoficzny, dwumiesięcznik. Studia Filozoficzne, nr 10, 133-136, 1985.

Naukowcy: rewolucjoniści czy konserwatyści? Studia Filozoficzne, nr 4, 51-66, 1986.

# filozofia nauki # rewolucje naukowe # Popper # Kuhn #
Według Poppera naukowcy są i powinni być rewolucjonistami, stale usiłującymi obalić istniejące teorie i wprowadzić w ich miejsce nowe. Według Kuhna naukowcy są "normalnie" konserwatystami, bezkrytycznie stosującymi przyswojone teorie, a tępiącymi nowatorów; jedynie sporadycznie podejmują badania nadzwyczajne, prowadzące do rewolucji naukowych. Jeszcze bardziej radykalizuję twierdzenie Kuhna i twierdzę, że również rewolucje naukowe są wytworami konserwatywnych zachowań naukowców

"The Tasks of the Philosophy of Science after Lakatos" w: The Tasks of Contemporary Philosophy. Leinfellner, W. (ed) & Wuketits, F. M. (ed), 223-225. Vienna, Holder-Pichler-Tempsky, 1986. (Komunikat konferencyjny.)

Alfreda Gawrońskiego pochwała filozofii analitycznej. [Rec. Gawroński, Alfred. Dlaczego Platon...]. Studia Filozoficzne, nr 8, 147-150, 1986.

Jak Imre Lakatos odróżnić chciał naukę od pseudonauki? [Artykuł popularnonaukowy]. Problemy, nr 2, 7-13, 1987.

Pseudopodręcznik. [Rec. Łojek, Mieczysław. Teksty filozoficzne dla uczniów szkół średnich]. Przegląd Tygodniowy, nr 35, 1987.)

O trzech sensach, w jakich metodologia Lakatosa jest metodologią normatywną. Colloquia Communia, nr 3-4, 33-56, 1987.

# Lakatos, Imre # racjonalność naukowa # kryterium demarkacji # społeczna rola nauki #
Metodologia naukowych programów badawczych ma charakter normatywny w trojakim sensie. Po pierwsze, jest aksjologią opisową praktyk badawczych: Lakatos twierdzi, że naukowcy zazwyczaj pod- czy półświadomie stosują te normy racjonalności, jakie on w swoich tekstach wyraził w sposób jawny. Po drugie, jest aksjologią normatywną praktyk badawczych: nawet znakomici naukowcy postępują niekiedy w sposób nieracjonalny - a wtedy na podstawie zasad metodologii naukowych programów badawczych można ich skarcić i podpowiedzieć im właściwy sposób postępowania. Po trzecie, dociekaniom Lakatosa przyświeca przekonanie, że wiedza naukowa ma wartość wewnętrzną: warto ją posiadać i rozwijać dla niej samej. To nie nauka odpowiada przed społeczeństwem, ale społeczeństwo jest odpowiedzialne za stworzenie naukowcom właściwych warunków do pracy.

Narodziny nowożytnej fizyki. [Artykuł popularnonaukowy]. Problemy, nr 10, 21-24 i 33-36, 1987.

"On the Mechanism of Scientific Revolutions" w: Laws and Theories in Empirical Sciences. Buksiński, Tadeusz (red.), 25-42. Poznań, PWN 1988.

Tekst powtarza, w zmodyfikowanej postaci, tezy z Sady, O mechanizmie... 1981.

O tym, jak G. F. Fitzgerald naukową sławę zdobył. [Artykuł popularnonaukowy]. Problemy, nr 1, 34-35, 1989.

"The Rational Reconstruction of Discovery of Neptune Planet, w: Reports of the 13th Wittgenstein Symposium. Weingartner, P. (ed), Schurz, G. (ed), 106-109. Vienna 1989.

PRZEKŁAD: Reichenbach, Hans. Trzy zadania epistemologii. Studia Filozoficzne, nr 7-8, 205-212, 1989.

"Rewolucje w nauce jako argument przeciwko relatywizmowi" w: Wartość relatywizmu jako postawy poznawczej. Pomorski, Jan (red.), 73-97. Lublin, Wyd. UMCS, 1990.
"Odpowiedź moim krytykom" w: tamże, 147-158, 1990.
"Głosy w dyskusji nad referatami Józefa Życińskiego i Jerzego Szymury" w: tamże, 47-51 i 194-195, 1990.

# filozofia nauki # rewolucje naukowe # relatywizm #

Racjonalna rekonstrukcja odkryć naukowych - idea ogólna ilustrowana przykładami. Zagadnienia Naukoznawstwa, nr 1-2, 53-70, 1990.

Streszczenie Sady, Wojciech. Racjonalna rekonstrukcja... 1990.

Racjonalna rekonstrukcja odkryć naukowych. (Realizm, Racjonalność, Relatywizm t. 29). Lublin, Wyd. UMCS, 1990.

# metodologia nauki # odkrycie naukowe # racjonalna rekonstrukcja # wynikanie logiczne # generowanie pytań # indukcja # szczególna teoria względności #
SPIS TREŚCI. 1. Zmiany programu racjonalnej rekonstrukcji wiedzy naukowej. 2. Program racjonalnej rekonstrukcji odkryć naukowych. 3. Odkrycie prawa grawitacji. 4. Odkrycie Neptuna. 5. Odkrycie szczególnej teorii względności. 6. Tworzenie czy odkrywanie?
Dotąd większość metodologów nauki twierdziła, że hipotezy teoretyczne są wytworami nieanalizowalnego logicznie "natchnienia" czy "intuicji". Dopiero w latach 1980-ch pojawili się metodolodzy próbujący analizować proces wpadania na nowe pomysły, nadal jednak nie powstał na ten temat pogląd, który zyskałby znaczącą liczbę zwolenników. Autor jest przekonany, że nowe twierdzenia teoretyczne to albo (1) logiczne wnioski z wiedzy zastanej, albo (2) odpowiedzi na pytania przez tę wiedzę generowane, albo (3) indukcyjne uogólnienia tak uzyskanych twierdzeń. Na wiedzę zastaną składają się (a) uznane prawa nauki, (b) zdania opisujące to, co na temat badanych zjawisk wiadomo na podstawie innych udanych zastosowań tych praw, (c) zdania opisujące wyniki doświadczeń.

PRZEKŁAD. Moore, George Edward. O naturze filozofii. Warszawa, Wyd. Klubu Otryckiego, 1990.
"George'a Edwarda Moore'a poglądy na filozofię" w: tamże, 3-9.
 [Wydanie pełne błędów zawinionych przez redaktorów].

Zmiany programu racjonalnych rekonstrukcji wiedzy naukowej. Colloquia Communia, nr 1-3, 199-211, 1991.

Artykuł włączony, ze zmianami, do Racjonalna rekonstrukcja..., 1990.
ABSTRAKT. W latach 1930-ch sformułowano, jako właściwe zadanie filozofii nauki, program racjonalnej rekonstrukcji procesu empirycznego sprawdzania teorii naukowej. W latach 1960-ch zastąpił go program racjonalnej rekonstrukcji historii nauki. W latach 1980-ch pojawił się, na razie na marginesie, program racjonalnej rekonstrukcji odkryć naukowych.

Larry Laudana modele racjonalności. Colloquia Communia, nr 1-3, 95-118, 1991.
PRZEKŁAD: Laudan, Larry. Cele i narzędzia historii intelektualnej. Tamże, 119-128.

Tekst wykorzystany, ze zmianami, w: Spór o racjonalność naukową..., 2013.

Spór o racjonalność naukową : od Poincarégo do Laudana. Wrocław, Funna, 2000.

Zob. wyd. 2 poprawione i rozszerzone 2013.

Spór o racjonalność naukową : od Poincarégo do Laudana. Wyd. 2 popr. i rozsz. Toruń, Wyd. Nauk. UMK, 2013. Sady, Wojciech.

# filozofia nauki # racjonalność naukowa # POINCARE, Henri # empiryzm logiczny # POPPER, Karl R. # KUHN, Thomas S. # LAKATOS, Imre # FEYERABEND, Paul # LAUDAN, Larry #
SPIS TREŚCI. Wstęp: o narodzinach dwóch wielkich nurtów w filozofii nauki XX wieku. I. Henri Poincaré o prostych faktach, poczuciu piękna, zasadach i prawach doświadczalnych. II. Empiryści logiczni w poszukiwaniu kryteriów empirycznej sensowności. III. Falsyfikacjonizm Karla Poppera. IV. Ludwik Fleck o powstawaniu i rozwoju faktów naukowych. V. Thomas S. Kuhn o nauce normalnej i rewolucjach naukowych. VI. Metodologia naukowych programów badawczych Imre Lakatosa. VII. Paul Feyerabend: od zmodyfikowanego popperyzmu do anarchizmu metodologicznego. VIII. Modele racjonalności Larry'ego Laudana. IX. Zakończenie.